HADİS İLMİ
Usul ve Furu’ olmak üzere ikiye ayrılır. Usul-i Hadis’e “Dirayeti Hadis” Furu-i Hadis’e “Rivayet-i Hadis” de denir.
1) Usul-i Hadis:
Tarifi: Red ve kabule salahiyetli olmaları bakımından ravi ile hadise arız olan halleri bildiren bir ilimdir. Yani rivayetin şart, nevi ve hükümlerinden, ravilerin halleriyle kendilerinde aranacak şartlardan, rivayet edilen hadislerin nevileri ve bunlardan hüküm çıkarma keyfiyetinden, sened ve metne nazaran, sahih, hasen, zayıf vesaire gibi, ravilerin vasıflarını sened ve metinlerin hükümlerini bildiren bir ilimdir.
Mevzuu: Hadis ve hadisi rivayet edenlerdir.
Gayesi: Makbul hadisi merdudünden ayırıp makbulüyle amel etmektir.
2) Furu-i Hadis:
Tarifi: Hadisi nakletmek, lisan kaidelerine ve şer’i esaslara göre hadisin manalarından bahsetmektedir. Bu hususta yazılı Sıhah, Sünne, Mu’cem ve diğer cüzler var ki, bunlar da hadislerin nevilerini teşkil ederler.
Mevzuu: Resul-i Ekrem’in zatıdır (Nübüvvet cihetinden)
Gayesi: Hadis rivayetinde hatadan korunarak saadete ulaşmaktır.
Her iki bölüm içinde başlı başına bir ilim imiş gibi özel konulara sahip bölümler de vardır. Mesela:
- Ravilerin rivayet ettikleri hadislerin makbul olup olmadıklarını anlamak için hangi mezhepden olduklarını, dayanaklarını, hadisi nereden ve ne suretle aldıklarını, ravilerin tarihleriyle yaşayışlarını bildiren “İlm-i Rical-i hadis.”
- Rivayet edilen hadislerin makbul olup olmadıklarını anlamak için ravilerin adaletlerini inceleyen durumlarını açıklayan, hadisleri cerh edilenlerin derecelerini ve i’timada şayan olup olmadıklarını incelemenin caiz olduğunu bildiren “Cerh u ta’dil ilmi”.
- Hadis metni, manası, ziyade ve noksaniyle bildirmenin caiz olup olmadığını anlatan ilim.
- Bir ravinin diğer raviden okumak, dinlemek, yazmak veya icazet yollarından hangisiyle hadisi aldığını bildiren ilim.
- Hadisin nasih, mensuh, zaman ve sebebi vürudunu bildiren ilim.
- Hadisin kuvvet ve zaafını ve ne dereceye kadar kendisiyle amel edilebileceğini bildiren ilmi gibi. Bütün bunlar usul-i hadise dâhildir. Ayrıca bunlara “Mustalah-ı Hadis” de denir.
Hadis İle İlgili Terimler
- Sahabi: (Sonundaki ya nisbiyye’dir. Sahabe şaz olarak Sahb’ın çoğuludur.) Müslüman olduğu halde Resul-i Ekrem ile bir miktar buluşan, Resul-i Ekrem’i gören veya Resul-i Ekrem’in gördüğü ve mü’min olarak ölen zata denir.
- Tabii: Resul-i Ekrem’i göremeyip ashabından bir kişiyi görebilen Müslümana denir.
- Muhadrami: Resul-i Ekrem devrinde sağ olup da bu devirde veya daha sonra Müslüman olup da Resul-i Ekrem’i görmek nasib olmayana zata denir.
- Selef ve Halef: Hadis ilminde selef, yukarda geçen üç sınıfa; bunlardan sonra gelenlere de halef denir.
- Muhaddis: Hadisin usul ve furuunu ortaya koyan ve bilen zata denir.
- Hafız: Daha başka tarifleri varsa da, en meşhuru. 100 bin ve daha ziyade hadis ezberleyene denir.
- Hüccet: 300 bin hadis ezberleyene denir.
- Hakim: Metin, sened, cerhu ta’dil ve tarihleriyle bütün hadisleri ezberleyene denir. Bu da olsa olsa, Buhari olabilir. Çünkü “Buhari’nin bilmediği hadis, hadis değildir.” sözü, ulema arasında meşhurdur.[1]
[1] Mevzu Hadisler, Aliyyu’Kari, İlim Yayınları: 7- 8.